Uzman kelimesini kullanmaya korkuyorum çünkü artık okuma yazma bilen, internete girebilen ve biraz da televizyon seyreden birçok kişi kendisine bu makama değer görüyor. Bu sebeple sadece anlamaya çalışmak için yazılmış bir yazı.
5 Ekim’de Bloomberg[1] ilginç bir makale ile garip bir konuyu ele alarak günümüz uluslararası birleşik uçak programlarının politik etkilerini masaya ekonomik açıdan yatırdı. Konu basit olarak eğer ABD Kongresi’nin F-35 uçaklarının Türkiye’ye satışını olası durdurma varsayımı üzerine kurgulanmış bir yazıydı. Sosyal medyada da konu yeterince işlendiğine göre ve artık cin şişeden çıktığına artık göre yorum serbest gibi gözüküyor.
Napoleon Bonaparte’a atfedilen söz: Savaş için üç şeye ihtiyacımız var: Para, para ve para
Bu sözün doğruluğunu tam olarak bilemeyiz, ancak başka bir yazı konusu olacak savunma ekonomisi yerine biz F-35’e giden yolu biraz eşeleyelim. Bilirsiniz ucuz filmlerin başında seyirciyi masala hazırlamak için bir özet giriş yapılaması esastır. 1980’li yılların başında Pentagon Soğuk Savaşın da bitmesi ile, ABD bir dizi savunma ekonomisine bağlı kararlar aldı kısıntılara gitti. ABD’de Soğuk Savaş döneminde, başta Deniz ve Hava kuvvetlerinin ve bunların yanında Deniz Piyadeleri, Milli Muhafız Hava Kuvvetleri ve Kara Kuvvetlerinin, birbirinden farklı uçaklarını satın alma ve havada tutma maliyetlerinin kabul edemeyeceğe boyutlara gelmişti. Pentagon[2], 1980’li yılların başından itibaren eskiyen A10, A6, A8, F18, A9, F16, F14, F111 gibi hem yakın yer desteği hem de hava üstünlüğü sağlayan filolarının yerine geçecek tek bir uçağa giden birçok proje yürüttüler.
CALF’tan, JAST’tan JSF’e
1993 yılında ABD’de DARPA[3], Savunma için Gelişmiş Araştırma Projeleri Ajansı olarak tercüme edilebilir ve bizim Savunma Sanayii Başkanlığı ile eşleştirilebilir, CALF[4] projesini başlattı. Bu proje ABD’nin değişik kuvvetlerinin elinde bulunan F-16, F/A-18 ve dikine kalkabilen lisansı İngiltere’den alınan AV-8B Harrier II uçakları yerine radara görünmezlik kabiliyeti de olan yeni bir ekonomik hafif bir uçak tasarlamayı amaçlıyordu. Hemen hemen aynı zamanda ABD Hava ve Deniz kuvvetleri ellerinde bulunan A-6, F-14, F-16 ve F-111 uçaklarının ortak silah, haberleşme, aviyonik ve seyrüsefer sistemleri kullanarak maliyetlerinin düşürülmesini amaçlayan JAST[5], ki Ortak Gelişmiş Vurucu Teknoloji olarak anlaşılabilir, projesini başlattı. İşin başında para olunca Savunma Bakanlığı, her iki projeyi de birleştirip yaşlanan A10 uçaklarını da projeye katarak, JSF[6], Ortak Vurucu Avcı Uçağı diyebileceğimiz projeye evirdi. Amaç ekonomi için yukarıda sayılan bütün ABD kuvvetlerinin ve dost ülkelerin kullanacağı ortak uçak satın almaktı. Dikine kalkmak, uçak gemisinden kalkmak, tank savar roketi, makinalı tüfek, ufuk ötesi havadan havaya roket ve her ülkenin kendi özgün silahlarını takabilmesi gibi değişik amaçlar için ufak tefek farklılıklar gerekse de uçağın ana maliyet ve lojistik destek kalemleri ortak olacaktı.
Boeing X32 ye karşılık Lockheed Martin X35 yarıştı ve Boeing kaybetti
Pentagon kısa liste yaparak Lockheed Martin’i ve Boeing’i rekabete davet etti. 2001 yılının Ekim ayının sonunda X35 ile yarışmaya katılan Lockheed Martin, X32 ile katılan Boeing ve süreç içinde satın aldığı Mc Donnel Douglas firmalarının ekibini yenerek F35 ile JSF’in kazananı oldu. Projeye daha erken dönemde Lockheed Martin ile katılan Northrop Grumman ve British Aerospace de bu sayede kazanan ekip oldu. Ekip başta ABD olmak üzere Birleşik Krallık ve Kanada’nın da katıldığı grubun gelecek nesil her işini görecek uçağını üretmek üzere çalışmalara başladı.
Müşteriler
Ana müşteri:…………………………………………. Amerika Birleşik Devletleri (2.443 adet)
Birinci seviye ortak:………………………………… Birleşik Krallık (138 adet)
İkinci seviye ortaklar:……………………………… İtalya (90 adet) ve Hollanda (85 ama 37’ye indirdi)
Üçüncü seviye ortaklar:………………………….. Avusturalya (72 adet), Kanada (65 ama iptal ediliyor), Danimarka (27 adet), Norveç (52) ve Türkiye (100 adet)
Güvenlik Ortaklığı Katılımcıları:……………….. İsrail (50 adet) ve Singapur (?)
Sadece satın alanlar:……………………………… Japonya (42 adet) ve Güney Kore (40 adet)
Yukarıda belirtilen ülkelerden başka bütün diğer NATO ülkeleri ile başta Ortadoğu olmak üzere Güney Amerika, Güney Asya ülkeleri de satış listesinde ve Lockheed Martin tarafından izleniyorlar.
Lockheed Martin’e göre toplamda değişik amaçlara göre değişiklikler içeren toplam 3 204 uçak için ön anlaşma yapıldı. Bu uçakların neredeyse %80’i ABD tarafından alınacak. Türkiye ABD ve 138 uçak alacak Birleşik Krallıktan sonra 100 uçakla en büyük ortak gözüküyor.
Ama bir yerde başka bir sorun var gibi
Ekonomi konusunda büyük hayaller ile başlatılan F35 projesinde bir şeyler hem para hem de teknik açıdan iyi gitmiyor[7]. Tanesi 50 milyon dolar olması planlanan uçağın güncek fiyatı ortalama 100 milyona çıktı[8]. Proje 10 yıl gecikti. Test pilotlarına sorulursa da uçak beklenen den çok uzak bir performans sergiliyor[9]. Kısaca proje dökülüyor ve Pentagon artık artan baskılara karşı ne kurtarsak kârdır misali savunmaya geçti[10]. Sorun Rand Corporation raporuna[11] göre ucuz olsun diye farklı amaçlar için ortak yapılan projelerin astarı yüzünden daha pahalıya çıkıyor ve sonuçta uçak hiçbir işe yaramıyor. Her amaca uygun bir uçak yapmak gelişmiş tasarım teknolojileri ve yeni entegre lojistik sistemlerin desteğiyle ortak projelerden çok daha ekonomik oluyor. Müşteriler, ABD’de dahil, başka projelere yönelip F-35 projesinden kaçış veya başka bir tabirle çıkışa yakın oturalım için çalışma grupları kuruyorlar.
Kongre ve senato Türkiye’ye hediye mi veriyor
18 Haziran 2018’de ABD Kongresi Türkiye’nin S400 füze sistemi alımına karşılık olarak kısmen parası ödenmiş olan F35’lerin teslimlerini önleme kararı aldı. Başkan Trump, Ağustos 2018’de F35’lerin Türkiye’ye teslim edilmesini yasaklayan bir kanuna imza attı. 21 Ağustos’ta F-35 Ortak Çalışma Ofisi teslimlerin planlandığı gibi devam edeceğini bildirdi ama 23 Ağustos’ta bu sefer Senato F-35’lerin Türkiye’ye gönderilmesi için harcama yapılmasını yasakladı.
Bu durumda Bloomberg’e göre Türkiye’nin proje ortaklığının programa vereceği hasar büyük[12]. Türkiye’nin program ortakları, TAI, Northrop Grumman ile orta gövde bloğunu yapıyor, Kale Havacılık yapısal parçalar üretiyor, Ayesaş ortağı L3 ile birlikte kokpit sistemleri, Hollandalı Fokker Elmo’nun İzmir Serbest Bölgede kurulu firması F35’in F135 motorlarının kablolamalarını ve Alp Havacılık da hem F135 motorunun titanyum alaşımlı kanatçıklarının hem de iniş takımının bazı parçalarını üretmektedir. Türkiye’nin projeden dışlanması durumunda bu şirketlerin ürettiği parçaların tedarik edilememesinin tehlikesi Bloomberg’e göre etkili olacak. Ancak unutulan konu hiçbir Türk şirketi elindeki teknolojinin sadece kendisi tarafından kullanılabileceğini belirten fikir mülkiyeti konusunda açıklama yapmadı.
Aslında konu ABD Kongresi, Türkiye ve ambargo değil. Bloomberg de dahil olmak üzere birçok konuyla ilgilenen kişi F35 projesinin Batı’nın gelecekteki savunma kavramında acil olarak yeniden değerlendirilmesini tavsiye ediyor. Bugün bütün F-35 müşterileri şimdilik çöken projeden yola çıkarak bir yandan kullanımdan kaldırılması düşünülen A10, F16, F18 gibi uçakların ömürlerini uzatacak projeler geliştirirken diğer yandan da F-35’den kaçıp kendi özgün projelerine bütçe aktarmaktadırlar.
Sonuç
Aslında havacılık projelerinde sonuç yoktur, nerede kalmıştık denir. F-35 hem teknolojik gelişme hem de proje yönetimi konusunda Türkiye’ye ve Türk şirketlerine önemli kazançlar sağlamıştır. Bu uçaktan 2 500 tane alacak olan ABD Türkiye’ye satış ambargosu koysa bile ekonomik olarak tedarik edeceği parçaları zaten kendi şirketlerinin alt yüklenicisi olan Türk şirketlerinden almaya devam edecektir. Türk şirketleri F-35 ile kazandıkları tecrübelerini F16 yenilmesi, HürJet, TFX gibi projelerde de değerlendirebilirler. F-35 programının Türkiye açısından geleceği hem savunma ham de politik açıdan daha çok tartışılacak platform olacaktır
[1] https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-10-05/lockheed-s-f-35-has-a-turkey-problem
[2] ABD Genel Kurmay Başkanlığının beşgen şekilde tasarlanmış binasından isimlendirilen tanımı
[3] Defense Advanced Research Projects Agency
[4] Common Affordable Lightweight Fighter
[5] Joint Advanced Strike Technology
[6] Joint Strike Fighter
[7] https://theconversation.com/what-went-wrong-with-the-f-35-lockheed-martins-joint-strike-fighter-60905
[8] https://www.bloomberg.com/news/features/2017-04-04/is-the-f-35-a-trillion-dollar-mistake
[9] https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-08-24/lockheed-s-f-35-still-falls-short-pentagon-s-chief-tester-says
[10] https://www.businessinsider.com/here-are-all-the-problems-with-the-f-35-that-the-pentagon-found-in-a-2014-report-2015-3?r=US&IR=T&IR=T
[11] https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/monographs/MG1200/MG1225/RAND_MG1225.pdf
[12] https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-10-05/lockheed-s-f-35-has-a-turkey-problem