Uçakların uluslararası alanda seyahat etmesi, yokcu ve yük taşımasının şartları vardır. Bunlara trafik hakları denir. Peki kaç adet trafik hakkı nedir, bunlar nasıl oluşturulmuştur?
Bilindiği üzere bir havayolu taşıyıcısının yabancı bir ülkeye uçması için, başka bir ülkeye inmeksizin uçuş yapmadan önce ilgili birçok ülkenin hükümetlerinden onay ya da kabul almaya ihtiyacı var. İkinci Dünya Savaşı’ndan önce ticari uçakların menzili sınırlı olması, hava ulaştırma ağlarının sınırlı ve ulusal çapta olmasından dolayı onay ve izin alma ihtiyacı çok duyulmuyordu.
Uluslararası Sİvil Havacılık Teşkilatı (ICAO), 1944 yılında Şikago’da uluslararası hava sahasının kullanımına yönelik sistem oluşturmak için bir uluslararası anlaşma düzenledi.
İlk olarak beş hava trafik hakkı belirlendi ancak ilk iki hava trafik hakkı (transit geçiş hakkı ve teknik sebeplerle iniş hakkı) çok taraflı bir anlaşma oldu. İlk beş özgürlük hakkı, Hava Hizmeti Anlaşmalarında genellikle düzenli olarak ülke çiftleri arasında ikili anlaşma olarak yapılıyor.
Hava trafik hakları, bir havayoluna otomatik olarak tanımlanan haklar değildir. Bu hava trafik hakları devletlerarasında müzakere edilmesi gereken ayrıcalıklardır ve siyasi baskı aracı olarak kullanılabilirler. Birinci ve ikinci trafik haklarının dışında tüm trafik hakları için taraf devletler arasında ikili anlaşmalarla müzakere edilmelidir. 1946 yılında Amerika Birleşik Devletleri ile İngiltere arasında beşinci trafik hakkına sınırlı izin verilen anlaşma gibi.
1944 yılında yapılan konvansiyonda belirlenen trafik hakları günümüze kadar genişletildi ve şu anda dokuz farklı hava trafik hakkı bulunuyor.
1. Trafik Hakkı: Kendi ülkesinden başka bir ülkeye giderken iniş yapmaksızın diğer bir ülkenin hava sahasını kullanarak uçuş gerçekleştirme hakkı. Transit geçiş hakkı olarak da bilinir. Soğuk savaşın sona ermesiyle birlikte ilk trafik hakkı dünya çapında yaygın olarak kullanılmaya başlandı ancak Rusya gibi ülkeler genellikle transit özgürlüğünü birkaç hava taşıyıcısı ile sınırlandırdı. Örneğin, bir Türk havayolu şirketi Bulgaristan’da durmadan Romanya’ya seyahat eder.
2. Trafik Hakkı: Sadece teknik ve yakıt ikmali amacıyla başka bir ülkeye iniş yapma hakkıdır. Yolcu ve kargo taşıma gibi ticari amaçlı faaliyetler dışında başka bir ülke acil durumlar da iniş yapılabilir. Sonuç olarak varış noktası üçüncü bir ülkedir. Uluslararası uçuşların ilk dönemlerinde Atlantik ötesi uçuşlarda özellikle yakıt ikmali için bu trafik hakkı çok önemliydi. İlerleyen dönemlerde hava araçlarının özelliklerinin gelişmesiyle 2’nci trafik hakkı ilk zamanlardaki ilgisini kaybediyor. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nden Türkiye’ye uçan bir havayolunun İrlanda’da yakıt ikmali yapması.
3. Trafik Hakkı: Ticari hizmet sağlamak amacıyla havayolu taşıyıcısının kendi ülkesinden başka bir ülkeye yolcu ve yük taşıma hakkı. Örneğin, Türkiye’den Japonya’ya uçan bir Türk havayolu şirketini düşünün.
4. Trafik Hakkı: Ticari hizmet sağlamak amacıyla havayolu taşıyıcısının başka bir ülkeden kendi ülkesine yolcu ve yük taşıma hakkı. Şili’den Brezilya’ya uçan bir Brezilya havayolu şirketini düşünün.
3’üncü ve 4’üncü hava trafik hakları ticari amaçlar ile taşıcının başka bir ülkeye ya da başka bir ülkeden kendi ülkesine yolcu, posta ve kargo taşıma haklarının temelini oluşturur. Bu haklar genellikle iki ülkenin karşılıklı anlaşarak aynı anda kendi havayolu taşıyıcılarını ticari hizmete açacağın belirtir.
5. Trafik Hakkı: Havayolu taşıyıcısının kendi ülkesinde başlayan ya da kendi ülkesine giden bir uçuşta iki yabancı ülke arasında yolcu, posta ve kargo taşıma hakkı. Sözkonusu trafik hakkı, havayolu taşıyıcısının bir ülkeden başka bir ülkeye ardından aracı olan ülkeden yolcu, posta ve yük alarak üçüncü bir ülkeye uçma hakkı sağlar. Bu trafik hakkı iki kategoriye ayrılır; üçüncü ülkeden ara ülkeye taşıma hakkı ve ara ülkeden üçüncü ülkeye taşıma hakkı olarak.
Örneğin, Malezyalı bir havayolu şirketi Avustralya’nın Melbourne kentinden Malezya’nın Kuala Lumpur kentine uçmakta ve Endonezya’nın Denpasar kentinde durmaktadır. Yolcular Kuala Lumpur’da durmadan Melbourne ve Denpasar arasında seyahat edebilirler.
6. Trafik Hakkı: 3’üncü ve 4’üncü trafik haklarının birleştirilerek iki yabancı ülke arasında havayolu taşıyıcısının kendi ülkesi üzerinden ticari amaçlar ile yolcu, posta ve kargo taşıma hakkı. Çoğu hava taşımacılık ağının merkezileşmesiyle 6’ncı trafik hakkı Amsterdam, Dubai ve özellikle İstanbul havalimanında daha yaygın kullanılır hale geldi.
Örneğin, Şilili bir havayolu şirketi Yeni Zelanda’dan Kolombiya’ya uçarken Santiago, Şili’de durmaktadır.
7. Trafik Hakkı: Uluslararası hava taşımacılık hizmetinin sağlanması amacıyla havayolu taşıyıcısının anavatanı dışında iki yabancı ülke arasında yolcu, posta ve yük taşıma hakkı. Örneğin, İrlandalı bir havayolu şirketi İspanya ve İsveç arasında uçmaktadır.
8. Trafik Hakkı: Bu trafik hakkı “kabotaj hakkı” olarak da bilinmektedir. Kabotaj hakkı taşıyıcı havayolunun bağlı olduğu ülkeden uçuşun başlaması ya da sona ermesi şartıyla başka bir ülkenin içerisinde iki iç hat noktası arasında yolcu, posta ve yük taşıma hakkı.
Örneğin, Güney Afrikalı bir havayolu şirketi San Francisko’dan Cape Town’a uçmakta ve New York’ta durmaktadır. Yolcular Cape Town’a seyahat etmeden New York’ta uçağa binebilir veya uçaktan inebilirler.
9. Trafik Hakkı: Yabancı bir ülkede iki nokta arasında iç hat hava taşımacılığı gerçekleştirme hakkıdır. Ayrıca “tam kabotaj” hakkı olarak da bilinir. Örnek: Bir Alman havayolu şirketi tarafından işletilen Paris’ten Fransa’nın Lyon kentine bir uçuş var.
Havacılığın 9 trafik hakkının önemi nedir?
Uluslararası hava yolculuğunun temel taşı olmaları nedeniyle, “9 Trafik Hakkı” son derece önemlidir. İkili ve çok taraflı hava hizmeti anlaşmalarıyla korunan bu özgürlükler, hava yolculuğunun dünya çapında mümkün olmasını sağlar. Havayolu şirketlerine uluslararası sınırlar üzerinden uçma, gerekli teknik duraklamaları yapma ve uluslar arasında insan ve mal taşıma özgürlüğü getirir.
Tüm bunlar uçuş yollarının iyileştirilmesine, seyahat sürelerinin kısaltılmasına ve havacılık sektöründe operasyonel etkinliğin artırılmasına yardımcı olur. Buna ek olarak, beşinci özgürlüğün eklenmesi daha fazla rekabeti teşvik eder ve yolculara istedikleri güzergâhları seçerken daha fazla seçenek sunar.
Esasen hava serbestisi, uluslararası bağların kurulmasında, ekonomik iş birliğinin teşvik edilmesinde ve küresel havacılık senaryosunun yeniden şekillendirilmesinde önemli bir rol oynadığından, dünyanın seyahat ve ticaret ağları için hayati bir temel oluşturmakta.