Çin Ticari Uçak Limited Şirketi (Commercial Aircraft Corporation of China, Ltd., COMAC), 11 Mayıs 2008 yılında Şanghay’da kuruldu. Sahibi Çin devleti olup, merkezi Şanghay’ın Pudong bölgesindedir. COMAC, sivil hava aracı ve ilgili ürünlerin araştırma, üretim ve uçuş testlerinin yanı sıra sivil hava araçlarının pazarlanması, servisi, kiralanması ve işletilmesi alanlarında faaliyet göstermektedir. Şirketin misyonu; “Çin yapımı büyük uçakların mavi gökyüzünde uçmasını sağlamak.”, vizyonu ise “Müşteriye daha güvenli, uygun maliyetli, konforlu ve çevre dostu ticari uçaklar sunmak.” olarak belirlenmiştir. Temel amaç ise ülkenin kendi uçak ihtiyacını karşılayabilmek, aynı zamanda Airbus ve Boeing ile rekabet edebilmektir.
Bilindiği üzere gelecek 20 yılda yaklaşık 41.000 uçağın sektöre dahil olması planlanmakta ve bu uçakların %75’ini dar gövdeli (tek koridorlu) uçaklar oluşturmaktadır. Pazarı bölgesel olarak incelersek, bu pazarda en büyük pay %23 ile Kuzey Amerika’ya, %21 ile Çin’e ve yine aynı oranla Avrupa kıtasına aittir. Hâl böyle olunca Çin sadece kendi pazarı için uçak üretse bile her şartta dışardan alımlara göre daha ekonomik olacaktır. Pazarın büyüklüğü ülke içerisinde yatırım yapmayı, uçak geliştirmeyi, havacılığı güçlendirmeyi cazip hâle getirmektedir. Çin’in dünyada önemli bir üretim merkezi ve aynı zamanda da çok büyük bir pazar olması, ekonomisinin hızla büyümesi, bu uçağın önemini artırmaktadır. Bir de Çin devletinin etkili olduğu coğrafya göz önüne alındığında şirketin çok büyük bir dış pazar potansiyeline sahip olabileceği aşikârdır. Dolayısıyla Airbus ve Boeing uçaklarının Asya kıtasındaki satışları, pazara yeni giren bu yeni uçaktan etkilenecektir. Doğal olarak önümüzdeki yıllarda şirketler arasındaki rekabet artacaktır. Çin’in üretim kabiliyetinin yetkinliği, üretim hacminin büyüklüğü, tedarikçi zenginliği ve ham malzeme konusundaki yeterliliği de Çin firmasına önemli avantajlar sağlayacaktır. Bu avantajların yanı sıra eğer uçak, Avrupa Havacılık Emniyeti Ajansı (European Union Aviation Safety Agency, EASA) ve Amerika Federal Havacılık İdaresi (Federal Aviation Administration, FAA) havacılık otoritelerinde sertifikasyon alırsa her şey çok daha farklı olacak ve COMAC firması Airbus ve Boeing gibi önemli bir oyuncu olabilecektir. Eğer sertifikasyon konusunda pozitif sonuç alınamasa bile üretilecek uçaklar, Çin’in müttefik olduğu ve dış ilişkilerinin kuvvetli olduğu ülkelerde müşteri bulabilecektir.
İlk olarak, bu önemli şirketin ürünlerini tanımaya çalışalım. COMAC ARJ21 Xiangfeng, çift motorlu bölgesel bir jet yolcu uçağıdır. ARJ21-700 modeli, 70-95 yolcu kapasiteli standart modeldir. ARJ21-900 ise 95-105 yolcu kapasiteli uzatılmış model olup ARJ21F kargo modelidir. İş jeti modeli ise ARJ21B’dir. Uçak, Çin’de lisans altında ve Şanghay’da üretilen, 1999 yılında üretimi durdurulan McDonnell Douglas MD-80/MD-90 serisi uçaklara benzemektedir. 90 yolcuya kadar kapasitesi olan uçak, yaklaşık 2.000 mil menzile sahip olup başlıca rakipleri Bombardier CRJ-900 ve Embraer E175’tir. COMAC ARJ21, motorlar ve aviyonikler gibi ekipmanlarda büyük ölçüde dışa bağımlı olsa da, Çin hükûmeti uçağın tamamen yerli ve özgün olduğunu iddia etmektedir. Bu iddiada da haksız değildir. İlk modellerde bazı ekipmanların dışardan alınması veya temini normaldir. İlerde her şey arz-talep dengesine göre şekillenecektir. İhtiyaca göre yerli tedarikçiler geliştirilecektir. ARJ21-700, 5.000 uçuş saati testinden sonra 30 Aralık 2014 tarihinde Çin Sivil Havacılık İdaresi’nden (Civil Aviation Administration of China, CAAC) Tip Sertifikasını almıştır. Uçağın lansman müşterisi, 28 Haziran 2016’da uçağın ilk ticari uçuşunu gerçekleştiren Sichuan Havayollarının yan kuruluşu olan Chengdu Havayollarıdır. Sonrasında Temmuz 2017 tarihinde CAAC, seri üretim için COMAC ARJ21’i onaylamıştır. COMAC, 6 Mart 2020 tarihinde Şanghay’ın Pudong semtinde uçak için ikinci bir üretim hattı açmıştır. Bu tesiste aynı zamanda çok daha büyük olan COMAC C919 dar gövdeli yolcu uçağının da üretimi yapılmaktadır. Pudong fabrikası yılda 30 COMAC ARJ21 üretebilecek kapasitededir. Kasım 2022 itibarıyla COMAC, 89 adet ARJ21-700 üretmiştir. Havacılık verileri ve istatistikleri bu uçaklardan 42’sinin şu anda Çin Ekspres, Çin Güney, Jiangxi ve OTT Havayollarında aktif olduğunu belirtmektedir. Yoğunlukla Çin iç pazarında kullanılan bu uçak, Endonezya hava yolu şirketi TransNusa’ya 18 Aralık 2022’de teslim edilmiştir. Böylece Çin üretimi olan bir yolcu uçağı ilk kez yabancı ülke piyasasına girmiş oldu. Aslında bu çok önemli bir adım ve başarıdır. Bu başlangıç, gelecekte başka pazarlara girmeyi kolaylaştıracaktır.
COMAC şirketi, bölgesel yolcu uçağı ARJ21 Xiangfeng modelinden sonra C919 uçak modelini geliştirmeye başladı. Bunun yanında ticari uçaklar için C919 ile başlayan tüm modellerde yeni bir adlandırma veya numaralandırma sistemine geçerek 9X9 şeklini benimsedi. Yeni modeller artık bu yeni sisteme göre numaralandırılacaktır. C919 uçağı, 158-174 kişilik yolcu kapasitesine sahip dar gövdeli veya tek koridorlu yolcu uçağıdır. Yaklaşık menzili 5.000 km olup 39 m uzunluğa ve 834 km/s azami hıza sahiptir. CFM International LEAP motorunu kullanmaktadır. İptal edilen Shanghai Y-10 uçağından sonra Çin’de tasarlanan ve üretilen en büyük ticari yolcu uçağıdır. Yun-10, 1970’lerde Şanghay Uçak Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen dört motorlu dar gövdeli bir jet uçağıdır. COMAC C919 geliştirme programı 2008 yılında başlatılmıştır. Aralık 2011’de üretime başlandı, ilk prototip 2 Kasım 2015’te devreye alındı ve ilk uçuşu 5 Mayıs 2017’de gerçekleştirdi. 29 Eylül 2022’de CAAC Tip Sertifikasını aldı. Böylece ARJ21’den sonra ticari işletmeye alınan ikinci Çin sivil yolcu uçağı pazarda yerini almış oldu. Üretilen bu uçaklara Çin hava yolu şirketleri yoğun ilgi göstermiştir. İlk teslimat 9 Aralık 2022’de China Eastern Havayollarına yapıldı. Bugüne kadar da yaklaşık 1000’den fazla sipariş alındığı belirtilmektedir. Bu çok önemli bir başarıdır. Çin’in uzun vadeli hedefi Airbus A320, Boeing 737 ve İrkut MS-21’e karşı rekabet etmektir. İlk C919 uçağının teslimatı ve yaklaşan rota operasyonu, küresel hava yollarına ve müşterilere daha fazla seçenek sunacak, küresel tedarikçilere ve ortaklara daha fazla fırsat sağlayacak, küresel ticari uçak endüstrisine yeni bir canlılık kazandıracak ve küresel hava yolcularına daha iyi hizmet sunacaktır.
Geleceğe yönelik olarak da uzun vadeli bir plan olarak çift motorlu, çift koridorlu, 300 ve 400 koltuklu C929 ve C939 modelleri önerilmiştir. Görüldüğü üzere numaralandırmada orta rakam değişince geniş gövdeli uçak modeli ifade edilmektedir. Uzun menzilli geniş gövdeli uçak CR929, Çin ve Rusya tarafından ortaklaşa geliştirilen, başlangıçta Çin, Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu pazarlarına yönelik olan ve uluslararası ve bölgesel hava taşımacılığının küresel pazar talebini kapsamlı bir şekilde karşılayacak olan çift koridorlu bir sivil uçaktır. Çin-Rus uzun menzilli geniş gövdeli uçağı, çift koridorlu bir kabin düzenine sahiptir. Temel versiyon 12.000 km menzil ve 280 yolcu kapasiteli CR929-600 olarak adlandırılmıştır. Ayrıca CR929-500 olarak adlandırılan bir “genç sürüm” ve CR929-700 olarak adlandırılan bir “üst düzey sürüm” olması planlanmaktadır. Böylece COMAC, hem Airbus hem de Boeing’in tüm pazarlarına girmiş olacaktır. Fakat bu noktaya gelmek yani pazarda yer alabilmek kolay değildir, çok kısa bir zaman diliminde gerçekleşmesi de mümkün gözükmemektedir. Ama ilk adımların atılmış olması çok önemlidir. Çin ve Rusya’nın havacılık gücünü birleştirmesi çok kritik bir hamledir. Çok büyük bir coğrafyaya sahip olan iki ülkenin Türki Cumhuriyetleri de aralarına alarak Avrupa ve Amerika sertifikasyonuna ihtiyaç duymadan çok geniş bir pazar oluşturmaları mümkündür.
Çin, son yıllarda dünyada en hızlı büyüyen havacılık pazarlarından birisidir. Eğer C919 gerekli ilgiyi görürse, Airbus ve Boeing kalitesinde uçuş konforu ve işletme kolaylığı sunarsa sertifikasyon alamasa bile çok geniş bir coğrafyada kullanıma sahip olabilecektir. Bunun yanında EASA veya FAA’den sertifikasyon alırsa, COMAC pazarını Çin sınırları ve etkili olduğu coğrafya dışına çıkarabilecek, böylece dar gövdeli uçaklarda rekabet kızışacaktır. Doğal olarak firmaların bölgedeki pazar payları değişecektir. Unutulmamalıdır ki her daim rekabete hazırlıklı olmak lazımdır.